یکی از مهم ترین شب های ایران باستان شب یلدا می باشد که از دیرباز تا به امروز مورد توجه و اهمیت ایرانیان واقع شده است جشن ها و شب نشینی هایی که در این شب توسط مردم در اقصی نقاط کشور برگزار می شود یک سنت دیرینه محسوب می شود که تا امروز نیز نه تنها از ارزش آن چیزی کم نشده است بلکه جایگاه بسیار ویژه ای در نزد ایرانیان پیدا کرده است.
شب یلدا بلندترین شب سال که به زمان مابین غروب آفتاب از تاریخ 30 آذر یعنی آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب 1 دی ماه یعنی نخستین روز زمستان مربوط می شود مصادف با انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی می باشد به همین علت از آن تاریخ به بعد طول شب کوتاه تر و طول روز بیشتر می شود.
جالب است بدانید که انقلاب زمستانی در نقاط مختلفی از جهان جشن گرفته میشود. با تحقیق در مورد شب یلدا و مفهوم جشن یلدا در دیگر نقاط جهان، به نظر میرسد، هر زمانی که مردم به نحوهی حرکت خورشید پی بردهاند، به دنبالش تقویم خورشیدی را وضع کردهاند و در این تقویم به انقلاب زمستانی توجه خاصی داشتهاند.
افغانستان در گذشتههای دور جزئی از ایران بوده است. در آن زمانها سال نو در برخی تقویمهای ایران باستان، از یکم دی شروع میشده. زایش خورشید دلیل مناسبی برای این شروع بوده است. این تقویم هنوز هم در پامیر و ولایت بدخشان، در شمال شرقی افغانستان رایج است. جالب است بدانید که بدخشانیها اکثرا تاجیک هستند و به فارسی صحبت میکنند. آنها مراسمشان را تقریبا شبیه به مردم ایران انجام میدهند.
تاجیکستان در آسیای میانه جزء کشورهای فارسی زبان است. پس قطعا یلدا در اینجا هم رواج زیادی دارد. آنها در این شب نان شیرینیهایی را که به شکل حیوانات درست شدهاند میخورند. در برخی از روستاها رسم است که جدار پنجرهها را با پوستین پر میکنند، از سقف چرم آویزان میکنند و در حیاط خانه گندم میپاشند. فالگیری و پیش بینی آینده هم جزئی از این مراسم است.
در روزگار باستان، مردم کالاش در پاکستان امروزی زندگی میکردند. این مردم معتقد بودند که در انقلاب زمستانی، نیمه خدا برای جمع کردن عبادت کنندگان بازمیگردد. امروز هم این آیین در پاکستان انجام میشود. آنها در این شب به دعا و نیایش میپردازند. مردان رسم حمام زمستانی را به جا میآورند. این حمام به صورت ایستاده انجام میشود. آنها در حالی که تکه نانی را در دست گرفتهاند روی سرشان آب میریزند. این مراسم از صبح تا بعد از ظهر آخرین روز پاییز انجام میشود. زنان و دختران هم مراسم سنتی حمام را به جا میآورند. بعد از این تطهیر مراسم آتشافروزی برگزار شده و رقص و پایکوبی میکنند. غذای مخصوص این شب شکمچه بز است.
شرق آسیا شامل کشورهای چین، ویتنام، کره، ژاپن و… است. انقلاب زمستانی در این کشورها بسیار مهم تلقی میشود. در این شب آنها فستیوالی خاص در ارتباط با یین و یانگ برگزار میکنند.
در کُره کوفته برنجیهایشان را با لوبیای قرمز شیرین میپزند. کرهایها همچنین مایع مخصوصی را اطراف خانهشان میریزند تا ارواح خبیث و نیروهای شر را دور کنند. منطق پشت این کار از افسانهای چینی نشأت گرفته است. افسانه میگوید که در آخرین روز پاییز، روح یک شکارچی به خانه روستاییان سرک میکشد تا غذایی برای فصل سرما پیدا کند.
ژاپنیها یلدا را «توئوجی» مینامند. آنها در توئوجی حمام نارنج میگیرند. وان یا خزینه حمام را پر از نارنج میکنند، بخار آب در تماس با نارنج بوی آن را بخود میگیرد و در فضا پخش میکند. آنها اعتقاد دارند که با این حمام، نیرویهای منفی را خود دور میکنند و همچنین از سرماخوردگی در امان میمانند. خوردن میوه و سبزی بخش دیگری از این جشن است.
مراسمی که در اسکاتلند برگزار میشود هاگمانی نام دارد. یکی از رسومات این جشن، اولین قدم نام دارد. اولین قدم، شبیه به قاشقزنی چهارشنبهسوری است. فردی که حتما باید موهایی بلند و سیاه داشته باشد به در خانه همسایهها میرود و از آنها هدایایی مثل نمک، نان، نوشیدنی، شکلات و… میگیرد.
هاگمانی از نیمهشب به بعد آغاز میشود و یکی از مهمترین جشنهای زمستانی اسکاتلندیها است. در واقع این جشن سال نوی آنهاست. قدمت هاگمانی به دوره وایکینگها برمیگردد. نمایش گروههای طبلزنی و رژهی اسکاتلندی مردم با در دست داشتن مشعل، از آداب این جشن است.
در بولیوی، پرو و اکوادور مراسمی برگزار میشود که به دوره اینکاها برمیگردد. در این کشورها این جشن را بهعنوان گرامیداشت خورشید برپا میکنند. در تمدن اینکا، اینتی خدای خورشید بود. یکی از آیینهای این رسم، طناب پیچ کردن خورشید است. آنها در مراسمی نمادین به بالای کوه میروند تا خورشید را بگیرند و به سنگها ببندند و با این کار روزها را بلندتر کنند. یکی از نقاط باستانی که این رسم انجام میشده، کوهستان ماچوپیچو در پرو است.
سویال نام روز انقلاب زمستانی، در میان سرخپوستان هوپی آریزونای شمالی است. جشنها و مراسم این روز عبارتند از تطهیر، رقص و گاهیاوقات اهدای هدیه. در این روز، سرخپوستان هوپی به استقبال کاچیناس (ارواح محافظ کوهستان) میروند. آنها عصاهایی برای دعا میسازند و از آن در سایر مراسمهای خود هم استفاده میکنند.
یکی از مهیجترین مراسم انقلاب زمستانی در مناطق غربی آفریقا برگزار میشود. مردم در این مراسم لباسهای عجیبی میپوشند؛ لباسها و ماسکهایی به شکل حیوانات، شیطان و فرشتهها. آنها با نواختن موسیقیهای آیینی خود را آماده آمدن زمستان میکنند. این مراسم در جامائیکا و مجمع الجزایر باهاما در شرق آمریکا و قسمتهایی از ویرجینیا و کارولینا هم انجام میشود.
سفرهی شب یلدا اگر روی زمین پهن شده باشد جلوهای خودمانی و با صفاتر دارد. سفرهتان میتواند ترمهای رنگارنگ باشد. اگر مبلمان فضای نشیمن را اشغال کرده اشکالی ندارد. میتوانید با انداختن روکشهای سنتی و یا گلیم آن را مناسب شب یلدا کنید.
اگر بتوانید کرسی فراهم کنید که کارستان کردهاید و اصالت شب یلدا را برگرداندهاید. هیچ وسیله گرمایشی جای کرسیهای قدیمی را نمیگیرد.
قل قل سماور یادآور روزهای خوب گذشته است. چای زعفرانی هم رنگ خوبی دارد هم نشاط آور است. چای را در لیوان کمر باریک بریزید و در سینیهای قدیمی مثلا سینی مسی سرو کنید. با این کار رنگی سنتی به سفره شب یلدا خواهید داد.
شمع و عود را سر سفره فراموش نکنید. بوی عود و نور شمع حالتی معنوی به سفره میدهد.
شیرینیها در ظروف بلوری و رنگی نمای قشنگی دارند. میتوانید با استفاده از ظرف سفالی و صنایع دستی ایرانی هم سفره را رنگ و لعاب دهید. انتخاب دیگر، چیدن میوهها در ظروف حصیری ست که با میوهها همخوانی خوبی دارد. انتخاب ظروف یک شکل یا گوناگون هر کدام جلوهای متفاوت به سفره تان میدهد. این سلیقه شما ست که تعیین کننده است.
اگر قصد دارید مراسمی مختصر بگیرید لوازم سفره یلدا را در ظروف کوچکی بگذارید و همه را در مجمعهای بزرگ بچینید.
قطعا بخشی از جشن یلدا مختص بچههاست. برای بچهها آن همه حجم شیرنی موجود در سفره مناسب نیست. پس حداقل شیرینی برایشان سر سفره بگذارید که مفید و همینطور جذاب باشد. کار سختی نیست؛ میتوانید ژلههای رنگارنگ و حتی ژله هندوانهای تهیه کنید.
پوست هندوانه ظرفیت مناسب و جذابی برای هنرنمایی شما دارد. میتوانید با سلیقهای خاص، میوههایتان را درون پوست خالی شده هندوانه بچینید.
با هنر حکاکی میوهها را تزئین کنید. حکاکی روی میوههایی که پوست نسبتا سفت تری دارند راحتتر است. حکاکی های هنرمندانه روی هندوانه را قطعا دیدهاید. یک چاقوی تیز بردارید، کمی هنرمندی و خلاقیت چاشنی کار کنید؛ نتیجه قطعا چشمنواز خواهد شد.
دور از شهر و دیارتان هستید و آشنایی ندارید؛ مثلا دانشجویید؟ غصه ندارد که! چند انار خوشرنگ انتخاب کنید و از حیاط خوابگاه مقداری برگ پاییزی بردارید. برگ ها را روی سفره بریزید و انارها را روی آن بگذارید. کاملا مینیمالیستی، ساده و زیبا. دور هم بودن مهم است که شکر خدا از لحاظ تعداد کسری ندارید.
از همه مهمتر، ساده بگیرید! با زیادهروی در تدارکات شب یلدا، صمیمیت و راحتی این دورهمی را کم نکنید.